Το τραπέζι της Λωζάνης: σύμβολο νίκης ή εκτέλεσης;

Η Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάνης του 1923 μπορεί να κοιμήθηκε στο περιθώριο της διεθνούς ιστορίας, ωστόσο όποιος ενδιαφέρεται για την τουρκική πολιτική θα γνωρίζει καλά ότι στην πραγματικότητα δεν έχει ξεχαστεί ποτέ στην Τουρκία. Από τη στιγμή που ο επικεφαλής της τουρκικής αντιπροσωπείας İsmet (İnönü) Pașa το υπέγραψε (στις 24 Ιουλίου 1923, ημέρα Τρίτη, στις εννέα παρά τρεις το απόγευμα), χρησίμευσε ως σύμβολο θριάμβου και ήττας, ένα θέμα πολλών επιστημονικών και λαϊκών μελετών που το εγκωμίασαν ή το κατήγγειλαν, καθώς και ως όχημα για πολιτικές φιλοδοξίες και πόλωση. Η επέτειος της 24^ης Ιουλίου έχει μάλιστα γιορταστεί μεταξύ των κεμαλικών κύκλων ως «γιορτή ειρήνης» (sulh bayramı).

«Το  ακριβότερο τραπέζι!»

Τον Νοέμβριο του 2008, ο Ελβετός πρόεδρος Pascal Couchepin παρουσίασε το τραπέζι στο οποίο υπογράφηκε η Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάνης στην Τουρκία, κατά τη διάρκεια επίσημης επίσκεψης στην Άγκυρα για την 80^η επέτειο των διπλωματικών σχέσεων. Η συνθήκη έγινε τότε μια πολιτική καυτή πατάτα στην τουρκική πολιτική για άλλη μια φορά.

Η υποδοχή του τραπεζιού ήταν ανάμεικτη. Η νεο-οθωμανική εφημερίδα Vakit (Time) το αποδοκίμασε ως «τραπέζι εκτέλεσης», υπό τον τίτλο: «Εδώ είναι το ακριβότερο τραπέζι. . . . Εδώ είναι, το τραπέζι για το οποίο πληρώσαμε πιο ακριβά! Γιατί σε αυτό το τραπέζι χάσαμε μια αυτοκρατορία! Γιατί σε αυτό το τραπέζι χάσαμε το Κιρκούκ, τη Μοσούλη και τα Δωδεκάνησα! . . . Ογδόντα πέντε χρόνια αργότερα, σήμερα, αυτό το τραπέζι δίνεται στην Τουρκία ως δώρο. . . . Τα εδάφη μας είχαν χαθεί. Έχουμε μείνει με ένα τραπέζι!»

Το 2008 η Τουρκία δεν είχε ακόμη παρασυρθεί σε αυτό το τέλμα της ανελεύθερης δημοκρατίας στο οποίο βρίσκεται τώρα. Φιλελεύθεροι και συντηρητικοί, σε μεγάλο βαθμό μετριοπαθείς τότε, είχαν σχηματίσει έναν προοδευτικό συνασπισμό, υποστηρίζοντας και οι δύο την κυβέρνηση του Ρετζέπ Τ. Ερντογάν. Σε πλήρη αντίθεση με τη συκοφαντία του Vakit, ο Πρόεδρος Abdullah Gül (ένας από τους συνιδρυτές του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης του Ερντογάν) δέχτηκε το τραπέζι ευγενικά, απαντώντας στη διπλωματική χειρονομία του Ελβετού Προέδρου Pascal Couchepin: «Αυτό το τραπέζι είδε την εμφάνιση της Δημοκρατίας της Τουρκίας και του τουρκικού έθνους. Είναι ένα ενθύμιο … με τεράστια πνευματική αξία. Θα εκτεθεί … με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.»

Η αναζήτηση ενός νέου σπιτιού

Μετά την αναχώρηση του Couchepin από την Άγκυρα, ωστόσο, χρειάστηκαν αρκετές εβδομάδες για τις τουρκικές αρχές να αποφασίσουν πού να εκθέσουν το τραπέζι. Ξεκίνησε δημόσιος διάλογος. Οι κεμαλιστές διεκδίκησαν το τραπέζι, το οποίο είδαν ως σύμβολο νίκης. Ο Deniz Baykal, πρόεδρος του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (RPP) του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, πρότεινε ότι θα πρέπει να εκτεθεί στις εγκαταστάσεις του RPP, δεδομένου ότι οι Τούρκοι υπογράφοντες της Λωζάνης ήταν οι ιδρυτές του κόμματος. Κάποιοι υποστήριξαν ότι το τραπέζι θα έπρεπε να μεταφερθεί στο Μουσείο της Λωζάνης στο Karaağaç της Αδριανούπολης, μια πόλη στη βορειοδυτική Τουρκία, η τύχη της οποίας αποτέλεσε αντικείμενο ζωηρής συζήτησης μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων αντιπροσώπων στη διάσκεψη της Λωζάνης το 1922-3.

Τελικά, αποφασίστηκε να εκτεθεί μαζί με άλλα αντικείμενα των εκκολαπτόμενων χρόνων της δημοκρατίας, στο κτίριο της Πρώτης Εθνοσυνέλευσης στην Άγκυρα, όπου επικυρώθηκε η Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάνης το 1923. Το κτίριο φιλοξενεί τώρα το Μουσείο Ανεξαρτησίας, Πολέμου και Δημοκρατίας (Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet Müzesi, MIWR). Από τις 27 Νοεμβρίου 2008, το τραπέζι της Λωζάνης εκτίθεται στο Şer’iye Encümeni Odası (αίθουσα της Νομικής Επιτροπής) του MIWR,  δεύτερη πόρτα στα αριστερά. Ένα απόσπασμα από τη Μεγάλη Ομιλία του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ του 1927 (Büyük Nutuk) εμφανίζεται ακριβώς δίπλα του: «Αυτή η συνθήκη … πληροφορεί ότι μια μεγάλη απόπειρα δολοφονίας του τουρκικού έθνους, η οποία προετοιμαζόταν επί αιώνες και η οποία υποτίθεται ότι θα διαδεχόταν με τη Συνθήκη των Σεβρών, παρέμενε μάταιη.»

Κατοπτρικές εικόνες

Η Λωζάνη εξακολουθεί να χρησιμεύει ως λυδία λίθος στην τουρκική πολιτική που βοηθά να διακρίνει κανείς τις κεμαλικές ή αυτό που έχει γίνει τώρα νεο-οθωμανικές/ερντογανιστικές συμπάθειες. Η ομιλία του Ερντογάν μετά την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016 χαρακτηρίζει τη μετατόπιση της θέσης των Τούρκων συντηρητικών απέναντί της:

«Το 1920, [οι Σύμμαχοι] μας έδειξαν τις Σέβρες· Το 1923, μας έκαναν να συναινέσουμε στη Λωζάνη. Και μερικοί άνθρωποι προσπάθησαν να μας κάνουν να πιστέψουμε ότι η Λωζάνη ήταν μια νίκη. . . . Εγκαταλείψαμε τα νησιά [του Αιγαίου] εκεί. Τώρα εξακολουθούμε να αγωνιζόμαστε για την υφαλοκρηπίδα στην [Ανατολική Μεσόγειο]. Εκείνοι που κάθισαν στο τραπέζι [της Λωζάνης] είναι η αιτία όλων αυτών».

Οι κεμαλικές και ερντογανιστικές ερμηνείες του τραπεζιού της Λωζάνης ως συμβόλου νίκης ή ήττας μπορεί εκ πρώτης όψεως να φαίνονται εντελώς διαφορετικές. Αλλά στην πραγματικότητα αντικατοπτρίζουν εικόνες της ίδιας νοοτροπίας: μιας νοοτροπίας που αναχρονιστικά επικαλείται και υπεραπλουστεύει μια σύνθετη ιστορία για να προωθήσει βραχυπρόθεσμα πολιτικά συμφέροντα.

…στην πραγματικότητα αντικατοπτρίζουν εικόνες της ίδιας νοοτροπίας

Υπό αυτή την έννοια, οι Ερντογανιστές και οι Κεμαλιστές φαίνεται να βλέπουν τη Λωζάνη όχι ακριβώς αντίθετα. Διαφορετικά, οποιοσδήποτε από αυτούς θα αναγνώριζε εδώ και καιρό ότι το τραπέζι της Λωζάνης δεν είναι σύμβολο ούτε μόνο νίκης ούτε  μόνο ήττας. Η Λωζάνη μεσολάβησε μεταξύ της ήττας των Κεντρικών Δυνάμεων (συμπεριλαμβανομένης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) το 1918 και του θριάμβου του στρατού του Μουσταφά Κεμάλ στο Ντουμλουπινάρ το 1922. Το τραπέζι στο οποίο υπογράφηκε δεν συμβολίζει τίποτα περισσότερο από μια περίπλοκη ειρηνευτική διαδικασία – μια διαδικασία με δούναι και λαβείν, με λεπτομερείς διαπραγματευτικές νίκες και ήττες που συνεπάγονταν η μία την άλλη.